Châteauneuf-du-Pape: wijn met een geschiedenis
Van oudsher zetelden de pausen in Rome. De Franse koning Filips IV wist echter met een sluw maneuver de paus Clemens V ervan te overtuigen dat Avignon een veel betere zetel was voor het pausdom… Waarmee Clemens zich afhankelijk maakte van de koning. Overigens is de afkomst van die paus nog altijd verbonden aan zijn wijnnaam, want Pape Clement doet toch wel wat oortjes tuiten als het gaat om Bordaux.
Pendelpaus
In elk geval was deze paus Clemens al een buitenbeentje: hij behoorde op het moment van zijn verkiezing niet tot het college van kardinalen, maar hij was een Franse bisschop onder de naam Bertrand de Gouth. Omdat het conclaaf van 1304-1305 na het overlijden van Benedictus IX zo lang duurde, besloten de kardinalen tot deze ongebruikelijke zet. Clemens had het voordeel dat hij goede betrekkingen onderhield met de Franse koning Filips IV maar ook met de machtigste Italiaanse kardinalen. Een compromisfiguur als het ware.
Tijdens de eerste jaren van zijn pontificaat was Clemens een pendelpaus die voortdurend heen en weer reisde tussen verschillende Franse steden waaronder Bordeaux en Lyon. Maar onder invloed van Filips IV vestigde hij zich in 1309 te Avignon. Het luidde het begin in van wat men de Babylonische ballingschap der pausen noemde, naar analogie met de joodse ballingschap in Babylonië, en die zou duren tot 1377. Overigens is die vergelijking niet helemaal correct aangezien de pausen te Avignon zelf hun verblijfplaats kozen.
Het werd een lange geschiedenis van pausen en tegenpausen met als orgelpunt het concilie van 1409 te Pisa waar de aanwezige kardinalen de pausen van Rome en Avignon afzetten en Alexander V tot paus verkozen. Maar de afgezette pausen weigerden af te treden en zo waren er drie pausen tegelijk. Het schisma werd maar beëindigd met de verkiezing van Martinus V in 1417, een figuur die door alle partijen erkend werd.
Het kasteel en de wijnen
Toen Clemens V zijn intrek nam in Avignon, heette het dorp dat nu bekend staat als Châteauneuf-du-Pape nog Castronovum Calcernarium (ook wel Castronovo Caussornerio of Castrum Novum Casanerii naargelang van de bron). Een ‘castrum’ was een Romeins versterkt dorp. Het eerste deel van de huidige naam is dan ook ontleend aan deze oude benaming Castronovum. Calcernarium duidt overigens op een aspect voor de wijnbouw, dat later belangrijk zal blijken: de aanwezigheid van kalk in de bodem.
Voor de verklaring van het tweede deel, ‘des Papes’ is het wachten tot Johannes XXII, de opvolger van Clemens V, besluit een zomerresidentie te bouwen twaalf kilometer ten noorden van Avignon. Enkel bij de onrustigheden tijdens het schisma van 1378 zoekt tegenpaus Clemens VII de veiligheid van het kasteel op en vestigt hij er zich min of meer permanent.
De Avignonese pausen bleken grote wijnliefhebbers te zijn die vooral verlekkerd waren op de wijnen van Bourgogne. Op het moment dat ze zich te Avignon vestigden, was er hoogstwaarschijnlijk wel wijnbouw, al weten we daar niets van.
De beroemde pauselijke boekhouding Introitus et Exitus Cameræ Apostolicæ die in het Vaticaan bewaard wordt, bevat meerdere vermeldingen van de aankoop van kleine hoeveelheden lokale wijn. In die tijden was wijn moeilijk te transporteren en te bewaren. Dat zou veranderen in de achttiende eeuw, met de ontwikkeling van het transport en dus ook de handel. Zo maken archieven van de Tulle-familie gewag van de export van 40 hectoliter wijn naar verschillende Europese landen.
Het toenemende succes van de wijn uit deze streek leidde echter tot vervalsingen. Op zijn beurt werd de wijn uit het zuiden overigens gebruikt als vin de médecine, om de flauwe wijntjes uit Bourgogne op te krikken.
Châteauneuf-du-Pape: de eerste aoc van Frankrijk
Onder leiding van baron Pierre le Roy (Château Fortia) werden in 1923 de eerste regels voor wat later de aoc zou worden opgesteld. Zo werd het aantal toegelaten druivenrassen beperkt tot 10 (later 13, nog later 18). Andere reglementen beperkten de wijnstijlen tot wit en rood (verbod op rosé), of stipuleerden dat de druiven geplant moesten worden op arme bodems, enkel geschikt voor tijm en rozemarijn. Een laatste opvallende regel die tot op vandaag stand houdt, is het minimum alcoholpercentage dat met 12,5 het hoogste van Frankrijk is.
Deze set van regels maakte van Châteauneuf-du-Pape de eerste gereglementeerde herkomstbenaming van Frankrijk, uiteindelijk toegekend in 1936. Alle verdere aoc’s lieten zich door deze tekst inspireren.
Geleidelijke aftakeling
Het kasteel zelf kende tussen 1450 en 1700 een geleidelijke aftakeling: het was te duur om te onderhouden en de muren werden gesloopt om er huizen mee te bouwen. Enkel de donjon bleef staan, schopte het in 1892 zelfs tot historisch monument. Vlak voor hun vertrek in 1944 bliezen de Duitsers het noordelijke deel van de toren op. Het gebouw dat vandaag dus zo impressionant uittorent boven het dorp Castèu-Nòu-De-Papo, zoals dat in het lokale Provençaalse dialect heet, is dus maar een schijntje van wat het ooit geweest is.
Wijnstijl en terroir
De betrekkelijk zeldzame witte châteauneuf-du-pape wordt gemaakt van bourboulenc, clairette, grenache blanc, picardan, piquepoul blanc en roussanne. Vroeger had die de reputatie tamelijk zwaar te zijn, maar de laatste twintig jaar is de kwaliteit enorm toegenomen. De beste exemplaren hebben een verleidelijk aroma van rijpe peer en kruidigheid, een mooie mondvulling en goede aciditeit. Een zeer unieke wijnstijl.
Rode châteauneuf-du-pape, met 95% het leeuwendeel van de productie, leunt aanzienlijk op de grenachedruif, soms zelfs tot 100%. Grenache wordt wel eens de pinot noir van het zuiden genoemd: indien goed geteeld en behandeld levert ze wijnen van onvergelijkbare finesse. Wijnliefhebbers vinden over het algemeen dat grenache zijn hoogtepunt bereikt in Châteauneuf.
Dat heeft te maken met de unieke omstandigheden van deze zuiderse wijnstreek. Er is om te beginnen de Mistral, een sterke wind die de helft van het jaar de wijngaarden teistert. Ondanks de vochtige omstandigheden (de Rhône is vlakbij en de wijngaarden liggen op percelen die bergwater afvoeren naar die rivier) blaast de Mistral de druiven voortdurend droog.
Een tweede aspect is de samenstelling van de bodem: het is een verbrokkeld terrein met plotse overgangen tussen klei, kalk, leem en zand, met als ondergrond kalksteen. Op sommige plaatsen komen dikke rolkeien voor.
In de literatuur vind je dat die keien overdag opwarmen in het zonlicht, om die warmte dan ‘s nachts af te geven. Wijnbouwers weten echter beter: de keien beschermen de bodem tegen uitdroging. Ben je ter plaatse, til dan eens een kei op en steek je vinger in de grond eronder. Je zult merken dat de grond, ondanks de zon en de wind, vochtig is.
Behalve de Mistral en de samenstelling van de bodem verklaart nog een andere factor de grote naam van de wijnen uit Châteauneuf en dat is de wijnmaker. Met grenache een wijn produceren die 16° alcohol heeft is niet moeilijk, zeker niet in een tijdsgewricht waar de oogst twee weken vroeger gebeurt dan in de jaren 1930 toen de regels opgesteld werden. Het is echter andere koek om gebalanceerde wijn met finesse te maken.
De beste wijnbouwers combineren grenache dan ook met syrah, mourvèdre en andere druiven om tot een topproduct te komen. Vooral mourvèdre kan de laatste jaren op heel wat interesse rekenen: de druif rijpt dan ook twee tot vier weken later af dan grenache, terwijl ze nooit meer dan 13,5° alcohol produceert.
Topproducenten
Wijnliefhebbers zijn het erover eens dat de volgende drie wijndomeinen tot de beste van de streek behoren.
- Domaine Vieux Télégraphe: de wijnen zijn afkomstig van het plateau dat La Crau genoemd wordt. Samen met zorgvuldige wijnbereiding leidt dit tot krachtige maar verfijnde wijnen waarin mineraliteit doorschemert. Ze hebben tijd nodig, maar geduld wordt ruimschoots beloond.
- Château Rayas: lichtgekleurde wijnen die meer aan bourgogne doen denken dan aan rhônewijn. Verfijnde aroma’s met bloemen, rood fruit maar ook een soort intrigerende wildheid met vlees en aarde.
- Château Beaucastel: één van de weinige domeinen die alle toegelaten druiven gebruikt, of tenminste de klassieke 13 van voor de aanpassing van de wet in 2009. Er wordt nogal wat mourvèdre gebruikt, wat de wijn zijn krachtige, vlezige smaak bezorgt.
Zoals gewoonlijk hebben deze topwijnen één groot nadeel: ze zijn erg duur. Het loont daarom de moeite op zoek te gaan naar betaalbare alternatieven die toch de kwaliteit van de absolute top proberen te bereiken.
Verwijzingen
Voor wie wil weten welke druiven er in Châteauneuf-du-Pape toegestaan zijn, is dit decreet (hoofdstuk V) verplichte lectuur.
